پایگاه اطلاع رسانی مهدی مسائلی حجت الاسلام و المسلمین مهدی مسائلی
خبرگزاری فارس: یک نویسنده گفت: ناشران با حذف نام شخصیت اصلی لطیفه‌ها، نام «ملانصرالدین» را جایگزین آن کرده‌اند. درحالیکه این نام موهن در زمان قاجار توسط بعضی روشنفکران بی‌دین، جهت وهن و تضعیف شریعت برای لطیفه‌ها انتخاب شد.
به گزارش خبرنگار کتاب و ادبیات فارس به تارگی کتابی توسط حجت الاسلام مهدی مسائلی که یک نویسنده صاحب قلم و حوزوی است از سوی انتشارات «وثوق» منتشر شده است که این کتاب در نوع خودش تازه، مهم و جذاب می‌نماید. بررسی مفصل‌تر کتاب «لطیفه‌های اسلامی» از آن جهت مهم بود که مدتی است ما در بازار کتاب شاهد فروش و نوشتن کتاب‌هایی با همین عنوان یا موضوعات مشابه هستیم و از آنجا که بسیاری از خوانندگان به دنبال خرید کتابی مطمئن با رویکردی طنز و در عین حال طنزهایی مربوط به متون کهن ادبی ما هستند، سراغ این کتاب‌ها می‌روند و این کتاب‌ها را می‌خرند اما انبوه این کتاب‌ها خوانندگان را سردرگم می‌کند و صرفا اشخاص اکتفا به نام جذاب کتاب یا ظاهر جذاب و زیبای آن می‌کنند.
به سراغ مهدی مسائلی رفتیم تا ببینیم وقتی یک روحانی صاحب قلم دست به تالیف کتاب طنز می‌زند چه نکاتی را مد نظر داشته و این کتاب چه تفاوتی با سایر کتاب‌های موجود در بازار دارد. این گفت‌گوی خواندنی به شرح زیر است:
* مزاح و شوخی یکی از لوازم زندگی اجتماعی و داشتن ارتباط‌های سالم است
به تازگی شنیده شده کتابی متفاوت از شما با عنوان لطیفه‌های اسلامی منتشر شده است، برای شروع بحث می‌خواستیم بدانیم تعریف شما از لطیفه چیست؟
مزاح و شوخی یکی از لوازم زندگی اجتماعی و داشتن ارتباط‌های سالم است، که می‌تواند سختی‌ها و آلام زندگی را سبک کرده و با به وجود آوردن محیطی فرح‌بخش، گرد و غبارِ کینه‌ها و کدورت‌ها را از رابطه‌ها برطرف کند. در همین راستا موضوعِ مهمِ طنز و لطیفه نیز به عنوان یکی از مصادیق شوخی و مزاح می‌تواند به زندگی فردی و اجتماعی ما نشاط بخشیده و در عین حال معارف، حقیقت‌ها و انتقادهایی که با لسانِ جِدّ، چندان به تبلیغ آنها موفق نخواهیم بود را به دیگران منتقل کند. عاقلان در هر شوخی و هزل هم، یک سخن جدی می‌یابند و از ورای مزاح، به حقایق می‌رسند، اما غافلان، جدی‌ترین مسایل حیات را هم به بازی می‌گیرند.
درباره کتاب بیشتر توضیح می‌دهید؟
کتاب لطیفه‌های اسلامی، گزیده‌ای از جذاب‌ترین و شیرین‌ترین لطیفه‌ها و طنزنوشته‌های فرهنگ و تمدن اسلامی است که با رجوع به کُتب و منابع گوناگون فرهنگ و ادب اسلامی گردآوری شده است. لطیفه‌های این کتاب بر حسب موضوع در سه فصل دسته بندی شده است.
* لطیفه‌ها و شوخی‌هایی از پیامبر و ائمه
دسته بندی لطیفه‌های کتاب به چه صورت است؟
فصل اول لطیفه‌ها و شوخی‌هایی از پیامبر و ائمه است که برای تبرک آمده است. لطیفه‌های این فصل، به اصناف و گروه‌های مختلفی از مردم اختصاص یافته است که هیچ‌کدام از جهتِ نوعشان صفتِ بدی ندارند. لطیفه‌هایی درباره علما و طلاب، قضات، پزشکان، فلاسفه و معلمان از جمله لطیفه‌های آمده در این فصل هستند. در فصل دوم لطیفه‌هایی درباره اصناف و گروه‌هایی آمده که صفاتی ناپسند و مذموم دارند. مثل جاهلان، دزدان، کلاشان، دروغ‌گویان، مدعیان دروغین نبوت، پرخوران، ترسوها، ریاکاران. فصل سوم لطیفه‌هایی دارد که مرتبط با آموزه‌های دینی است. مثل لطایف مربوط به احکام و ادعیه.
این لطیفه‌ها را از روایات گردآوری کرده‌اید یا سراغ متون قدیمی شعر و ادب فارسی هم رفته‌اید؟
همه از روایات نبوده است و از کتاب‌های مرجع ادب عربی و فرهنگ تمدن اسلامی که بعضا به زبان امروزی بازگردانی شده هم استفاده کرده‌ام. قسمتی از منابع هم کتاب‌های فارسی قدیمی بوده است مثل لطیفه‌های عبید زاکانی، لطائف بهارستان جامی. اینها نثر قدیمی داشتند که بازنویسی شده‌اند. البته قسمتی ازمطالب آمده در کتاب لطائفی مربوط به زمان حاضر است اما رنگ و بوی مذهبی داشته‌اند لذا آنها را گردآوری کرده‌ام و در این کتاب آمده است.
 |
| کتاب «لطیفه‌های اسلامی» |
پس لزوما همه نوشته‌های کتاب به نقل از ائمه ما نیستند؟
نه لطیفه‌هایی هستند که تعدادی از آنها از کتاب‌های مذهبی گردآوری شده است.
پس شما در مرحله اول مواجه بوده‌اید با یک سری متون عربی از یک سو و متون قدیمی فارسی از سوی دیگر، چه طور این متون را به مرحله نهایی که کتابی شسته و رفته و آماده استفاده مخاطب بود رساندید؟
مرحله اول ترجمه متون بود. از آنجا که بسیاری از لطیفه‌های این کتاب از منابع متقدّم اسلامی که به زبان عربی بوده، گردآوری شده است، آنها را بانثری ادبی و در عین حال عامیانه ترجمه کردم. البته در اینجا سعی شد لطیفه‌هایی که برای ترجمه انتخاب می‌شوند از منابع اصیل و دست اول فرهنگ و تمدن اسلامی گردآوری شوند که از میان این منابع می‌توان به کتاب‌هایی همچون البیان و التبیین،نثرالدر، أخبارالحمقی والمغفلین، أخبارالظراف والمتماجنین، أخبارالنساء، أخبار الأذکیاء، التذکرة الحمدونیة، العِقد الفَرید،الأغانی، اللطائف و الظرائف، البخلاء، التطفیل و حکایات الطفیلیین،ربیع الأبرار و نصوص الأخیار، عقلاء المجانین، اشاره کرد.
مرحله دوم کار، بازنویسی لطیفه‌های اسلامی بود. بسیاری از لطیفه‌هایی که از منابع کُهَنِ فارسی همچون لطائف‌الطوائف و یا بهارستان گردآوری شده بودند، نثری قدیمی و نامأنوس برخوردار داشتند که فهمِ آن را برای مخاطب امروزی مشکل بود. این لطیفه‌ها نیز مورد بازنویسی قرار گرفته و علاوه برساده و روان سازی عبارات، در مواردی نکاتی برای جذّابیّتِ بیشتر بر آنها افزوده شد.
مرحله سوم هم تطبیق بود. از آنجا که گاهی بعضی ازلطیفه‌ها با عبارت‌ها، عناوین و اشخاص گوناگونی در منابع مختلف نقل شده‌اند، با مقایسه و تطبیق آنها با یکدیگر و با توجه به اصالت منابع، بهترین و جذّاب‌ترین لطیفه را انتخاب و در کتاب آوردم.
* محتوای سالم و سازنده هدف اصلی در گردآوری کتاب
اگر بخواهید ویژگی مشخصه‌ای برای کتاب بشمارید که بخواهد آن را نسبت کتاب‌هایی که قبلا در همین حوزه منتشر شدند، متمایز کند، چه می‌گویید؟
ویژگی اول اینکه لطایفی در کتاب آمده که ابعاد دینی در آنها رعایت شده یعنی لغویات و مطالبی که انسان را از خدا دور می‌کند و از حیطه بحث دینی خارج می‌کند و بعضا هم خواننده به گناه می‌اندازد، در آن نیست. مثل حرف‌های رکیک یا شهوانی که در بعضی لطایف هست، در این کتاب نیست. اهانت به اشخاص، قوم‌ها و قبیله‌ها هم در کتاب وجود ندارد. ویژگی دیگر اینکه سعی شده محتوای کافی و نکته‌های معرفتی در کتاب گنجانده شود، در عین حال ملاحتی که لازمه کتاب است تا برای خوانندگان اوقات خوشی را رقم بزند، در آن رعایت شده است.
* برخی لطایف قدیمی به دلیل وجود مسائل شهوانی قابل طرح نیست
یعنی در گردآوری و انتخاب این لطیفه‌ها علاوه بر در نظر گرفتن محتوای سالم و سازنده مد نظرم بوده، داشتن مضمونی جذّاب و شیرین یکی از ارکان گزینشِ بوده است؛ به همین روی از انتخاب لطیفه‌هایی که جذّابیّت کمتری برای خوانندگان داشت، خودداری شده است. همچنان که در این گزینش، از انتخاب لطیفه‌هایی که الفاظی رکیک و زشت داشتند، خودداری شده است. اهمیت این موضوع هنگامی روشن خواهد شد که نگاهی به لطیفه‌های کتاب‌هایی همچون زَهْرُالرَبیع و یا لطایف عُبَید زاکانی داشته باشیم، که اگرچه این آثار توسط افرادی عالم و دین‌دار نوشته شده‌اند، امّا مملو از مطالب شهوانی هستند به نحوی گهگاهی انتشار رسمی آنها را غیرممکن ساخته‌اند. به این اضافه کنید لطیفه‌هایی که در آنها نسبت به بعضی اقوام توهین شده است و نقلِ آنها شایسته‌ی فرهنگ اسلامی نیست.
* شخصیت «ملانصرالدین» ساخته روشنفکران بی‌دین قاجار است
نکته قابل تاملی که وجود دارد این است که مدتی است انتشار کتاب‌هایی با همین مضمون توسط ناشران و نویسندگان رواج پیدا کرده و ما در کتاب فروشی‌ها به کرات با کتاب‌هایی مثل لطیفه‌های ملانصرالدین و از این دست روبرو می‌شویم و اتفاقا فروش خوبی هم دارند، شما چه آسیبی به این کتاب‌ها وارد می‌دانید که متوجه کتاب شما نیست؟
متأسفانه در آثاری که به تازگی منتشر شده است ناشران یا نویسندگانِ آنها شخصیّت بسیاری از لطیفه‌های قدیمی را تغییر داده و شخصیّتی موهِن را به جای آن قرار داده‌اند. به طور مثال در بیشتر کتاب‌هایی که با اسم «لطیفه‌های ملانصرالدین» چاپ و منتشر شده‌اند ناشران با حذف نام شخصیّت اصلی لطیفه‌ها، نام «ملا نصرالدین» را جایگزین آن کرده‌اند. این در حالی است که نام موهِن «ملانصرالدین» در زمان قاجار توسط بعضی روشنفکران بی‌دین، جهتِ وَهن و تضعیف شریعت و مروّجان آن، برای لطیفه‌ها انتخاب شد. از جمله شواهد این موضوع می‌توان به انتخاب نام «ملا نصرالدین» برای نشریه‌ای ضد دینی در آذربایجان اشاره کرد که با قلمی طنز و تحت پوشش مبارزه با خرافات و عادات مردم قفقاز و کشورهای اسلامی، به تمسخر تعالیم اسلامی می‌پرداخت. آن‌گونه که شخصیت اصلی کاریکاتورها و لطیفه‌های این نشریه معمولاً یک روحانی بود. علاوه بر آن‌که اگر تأملی در واژگان نام «ملانصرالدین» همچون «مُلا»، «نصر» و «دین» داشته باشیم به توطئه دشمنان جهت تمسخر دین و مبلّغان آن پی خواهیم برد.
از نام ملا نصرالدین و مباحث پیرامون آن که بگذریم؛ آثار دیگری هم که امروزه با نام‌هایی همچون «لطیفه‌های بهلول» جمع‌آوری شده‌اند، نیز اکثراً با تغییر نام شخصیت‌های اصلی لطیفه‌های کُهن روبرو هستند؛ زیرا لطیفه‌هایی که از بهلول در کتاب‌های ادبی و تاریخی نقل شده است مشخص و از این لطیفه‌ها متمایز است. از همین رو، رویکردِ من دراین کتاب آن بوده است که اگر شخصیتِ لطیفه‌ها شخصی معروف و نام‌آشنا، مانند: بهلول،جُحا و… بود نام وی را حفظ کرده و تغییری در آن ایجاد نکنیم؛ اما اگر شخصیّتِ لطیفه، شخصی غیر معروف و ناآشنا بود، لطیفه را به شخصی بی‌نام و صاحبِ صفتی خاص نسبت‌دهیم؛ زیرا در این موارد حفظ شخصیّت اصلی لطیفه به علّت عدم آشنایی مخاطب با وی، موجب انحرافِ ذهن مخاطب را نسبت به اصلِ لطیفه فراهم خواهد کرد. در چنین مواردی ما ناگزیر برای آن‌که نخواهیم از پاورقی‌های توضیحی نسبت به شخصیّت لطیفه استفاده کنیم،شخصیّتی نامعلوم از وی ساخته‌ایم. مانند جایگزین ساختن نام «کلّاشی» برای شخصی که کلّاش بوده است و نامی ناآشنا دارد.
همچنین چون نقل لطیفه‌ها دراین کتاب به انگیزه استفاده مخاطبان بوده، نه ارائه اثری پژوهشی، و در لطیفه‌ها نیز نسبت به منابع تغییرات زیادی حاصل شده است، جز در مواردی خاص، از ذکر ارجاعات متداول خودداری شده و فقط به ذکر منابعِ کتاب در انتهای آن بسنده کردیم.
زبان نوشتاری کتاب چه طور است؟ شما برای چه مخاطبی کتاب را نوشته‌اید؟
مخاطب کتاب، از یک دید من مخاطب عام است. همه می‌توانند از کتاب استفاده کنند. کسانی که برای خواندنشان اهمیت قائل هستند تا داخل بحث مطالب لغو نباشد و اوقاتی داشته باشند که بحث دین و شرع در آن رعایت شده باشد، این کتاب می‌تواند مرجع قابل اعتمادی باشد. از طرف دیگر کتاب کاملا بیانی عامیانه و واضح دارد، لغاتی که احتیاج به شرح و توضیح داشتند، حتما در پاورقی آمده‌اند. اصطلاحات، اسم‌ها و اعلام که عوام با آن آشنایی ندارد توضیح داده شده است. در عین اینکه کتاب متن روانی دارد، می‌تواند برای مبلغان و روحانیان که می‌خواهند کار تبیلغی انجام دهند خیلی مفید باشد تا در استدلال‌ها از لطیفه‌ها استفاده کنند و مخاطب بیشتر متوجه مطلب شود.
در کتاب تصویر‌سازی هم میان مطالب آمده است؟
چون حجم مطالب زیاد است وچنین گاری ممکن نبود. اما سایز و فونت مطالب طوری تنظیم شده که جذابیت داشته باشد تا مخاطب حوصله‌اش سر نرود.
تالیف کتاب چه مقدار طول کشید؟
حدود یک سال و نیم.
ضرورت انتشار چنین کتابی چه بود؟ آن هدف و انگیزه‌ای که شما را به سمت تالیف این کتاب نشاند و برای آن وقت صرف کردید چه بود؟
کارهایی که در بازار نشر و کتاب است وکارهای مربوط به طنز و لطیفه است، مطلب عامی است که گاهی مطالب خلاق شرع هم در میان آنها پیدا می‌شود حتی مباحث خلاق شرع یا توهین به اقوام که تکدر روحی ایجاد می‌کند. نکته دوم اینکه بحث اوقات خوشی است که به مناسبت‌های گوناگون وجود دارد، و افراد می‌توانند از این کتاب استفاده کنند و اوقات خوشی را داشته باشد همچنین مبلغان می‌توانند از لطیفه‌های کتاب به عنوان استشهاد به مطالب یا جذب مخاطبان استفاده کنند و انتقال مطلب را بیشتر کنند.